Morskie historie: Kanał Białomorsko-Bałtycki – wielka pomyłka Stalina

Dodano: 18 lut 2022, 9:28

Kanał Białomorsko-Bałtycki (Беломорско-Балтийский канал), popularnie nazywany Biełomorkanał, łączy Morze Bałtyckie z Morzem Białym. Jest to najważniejszy korytarz transportowy, prowadzący z mórz północnych na drogi wodne europejskiej części Rosji. Długość kanału wynosi 227 kilometrów, na jego trasie znajduje się 19 śluz, 5 mostów, 3 rzeki i 7 jezior oraz 5 większych miast.
Decyzję o budowie kanału podjęto dekretem jednego z najwyższych organów Sowieckiej Rosji – Rady Pracy i Obrony. Pierwszym przewodniczącym Rady był w latach 1920-1924 Włodzimierz Ilicz Lenin, ostatnim – do czasu rozwiązania w 1937 roku – Wiaczesław Mołotow. Do 1961r. kanał nosił nazwę „Stalinowski Kanał Morza Bałtyckiego”.

Historia budowy kanału

Kanał Białomorsko-Bałtycki powstawał w latach 1930-1933. W tym czasie rękami około 170 tys. więźniów, obszarników, których wcześniej pozbawiono majątków, przedstawicieli inteligencji, których katorżniczą pracą „uczono” nowej socjalistycznej rzeczywistości wykopano około 21 mln metrów sześciennych ziemi i około 2,5 mln metrów sześciennych skalnego gruzu. Wśród budowniczych, których nawracano na nową rzeczywistość, znaleźli się m.in. śpiewaczka, absolwentka konserwatorium w Saratowie, Lidia Rusłanowa, urodzona w Atenach córka rosyjskiego dyplomaty, absolwentka studiów filozoficznych na Sorbonie, Julia Danzas i późniejszy akademik, rosyjski historyk literatury, Dmitrij Lichaczow.
Według różnych szacunków budowa kanału pochłonęła od 50 do 100 tys. istnień ludzkich.
Połączenie mórz Bałtyckiego i Białego miało, zgodnie z wytycznymi Stalina, powstać szybko i tanio. Budowę rozpoczęto nie mając nawet ukończonego projektu budowlanego. Prace prowadzono bez podstawowego choćby wyposażenia technicznego, z wykorzystaniem nieodpowiednich materiałów (drewno zamiast betonu), w tempie, które pozwalało na pokazanie nowej inwestycji jako sukcesu socjalistycznej pięciolatki, ale na pewno uniemożliwiało jej prawidłowe wykonanie.
Wiele lat po wojnie drewniane konstrukcje śluz zastąpiono konstrukcjami żelbetowymi. Ostatnią drewnianą śluzę zastąpiono żelbetową w roku 2010 .
1 maja 1933 roku Stalin osobiście uczestniczył w otwarciu Kanału Białomorskiego. W tym samym miesiącu kanałem przepłynęły dwie pierwsze jednostki: pogłębiarka i parostatek „Czekista”.
Oficjalne przekazanie nowej drogi wodnej do eksploatacji nastąpiło prawie dwa miesiące później, 27 czerwca 1933 roku.
2 sierpnia Rada Komisarzy Ludowych ZSRR podjęła decyzję o nadaniu Kanałowi Białomorskiemu imienia Stalina.
Kanał, który miał głębokość zaledwie 3-3,5 m okazał się zbyt płytki, aby mogły nim pływać duże okręty wojenne z Bałtyku na Morze Białe, a stąd przez Ocean Arktyczny na Pacyfik. Dziś pogłębiony do 4 metrów kanał pozwala na transport ładunków wielkogabarytowych z terenów przemysłowych Rosji na Morze Białe, a stamtąd na statkach morskich do północnych portów Syberii.
Wykorzystywany jest także przez statki pasażerskie przewożące turystów, którzy mogą podziwiać dziewiczą, malowniczą przyrodę.
W czasie II wojny światowej część budowli hydrotechnicznych kanału została zniszczona, po wojnie zostały odbudowane i przywrócone do dawnych funkcji.

NKWD stawia wódkę pisarzom

Dla 120 rosyjskich pisarzy zorganizowano wycieczkę po kanale. Efektem tego rejsu była książka: „Historia budowy Kanału Bałtycko-Białomorskiego”, która miała być darem dla delegatów na zjazd partii, rozpoczynający się wiosną 1934 roku.
Organizatorem wyjazdu było NKWD. Funkcjonariusze pełnili nawet role kelnerów, serwując wódkę i wino w pociągu wiozącym autorów do Miedwieżjegorska, a następnie także na statku.
Jednym z inicjatorów wyjazdu był uwielbiany przez Stalina Maksym Gorki. Wśród pisarzy uczestniczących w tym niezwykłym rejsie byli między innymi: Michaił Zoszczenko, Walentin Katajew, autor wydanej także u nas powieści „Samotny biały żagiel” i autor „Drogi przez mękę”, Aleksiej Nikołajewicz Tołstoj. Autor „Mistrza i Małgorzaty” Michaił Bułhakow nie pojechał, tłumacząc się złym stanem zdrowia.

Kanał Białomorski jako droga wodna

Na trasie liczącej 227 kilometrów drogi wodnej znajduje się 19 śluz, 5 mostów, 3 rzeki i 7 jezior. Można spotkać opinie, że Kanał Białomorski to połączone śluzami jeziora i tylko miejscami płynie się przekopanym kanałem o szerokości około 40 m.
Minimalna głębokość kanału wynosi 4 metry, maksymalna głębokość w nurcie jeziora Vyg osiąga ponad 20 metrów.

Śluzy

Pierwsza z dziewiętnastu śluz znajduje się na początku kanału w północnej części jeziora Onega. Śluza ma 133,5 m długości i 14,3 m szerokości. Wszystkie 19 śluz otwarto 2 sierpnia 1933 roku. Wszystkie mają identyczne wymiary: długośc 133,5 m i szerokość 14,3 m.
Druga śluza zlokalizowana jest w rejonie wsi Powieniec. Pomiędzy śluzami nr 2 i 3 w 2003 roku zbudowano kościół św. Mikołaja Cudotwórcy, który został wzniesiony dla upamiętnienia budowniczych Kanału Białomorskiego.
Nad śluzą nr 5 znajduje się molo, które umożliwia wsiadanie i wysiadanie turystów ze statków wycieczkowych.
Odcinek kanału między śluzami nr 5 i 6 biegnie wzdłuż zatopionego koryta rzeki Powenczanki. Głębokość drogi wodnej waha się tutaj od 5 do 11,5 metra.
Droga wodna między siódmą a ósmą śluzą biegnie wzdłuż jezior Volo i Vadlo. Podczas budowy kanału poziom tych jezior został podniesiony o 2-4 metrów.
Przemieszczając się z Jeziora Onega na północ, od pierwszej do siódmej śluzy statki wznoszą się, od śluzy ósmej schodzą w dół. Niezwykła jest śluza nr 10, bowiem w całości została wykuta w skale. Śluzy nr 12 i 13 połączone są kanałem o długości 5 km. Głębokość kanału wynosi od 4,1 do 4,6 metra. Ze względu na niewielką szerokość ruch statków jest jednokierunkowy.
Droga wodna między śluzami nr 15 i 16 biegnie wzdłuż koryta rzeki Vyg. Szerokość toru w tym miejscu wynosi 70 metrów, a głębokość drogi wodnej dochodzi do 15,2 metra.
Śluza nr 17, podobnie jak śluza 16, a także następna śluza nr 18, została zbudowana w korycie rzeki Szyżnia.
Ostatnia śluza nr 19 znajduje się w mieście Biełomorsk.
Na śluzach nr 2, 10, 13, 19 znajdują się mosty. Jedynym mostem spinającym brzegi kanału poza śluzą jest Most Szyżnieński. Jest to kolejowy most zwodzony, położony na trasie Belomorsk – Archangielsk. Most przecina trasę kanału między śluzami 18 i 19. Szerokość przejścia pod mostem wynosi 36 metrów. Głębokość kanału pod mostem wynosi 4,1 m.
Most został oddany do użytku w 1952, a więc 19 lat po uruchomieniu Kanału Białomorskiego.

Wieża ciśnień na środku zalanej wioski

Najdłuższą rzeką, przez która przebiega Kanał Białomorski, jest Vyg (nazwa pochodzi od norweskiego słowa: depresja). Rzeka ma 237 km długości i w Biełomorsku wpada do Morza Białego.
W wodach zbiornika utworzonego na rzece Niżny Vyg w wyniku budowy elektrowni wodnej Matkozhnenskaya znajduje się wieża ciśnień w zalanej wsi Kilbo. Przez wieś przebiegała trasa kolei murmańskiej, a wieża znajdująca się na stacji służyła do tankowania parowozów. Po napełnieniu zbiornika znalazła się na środku jego akwenu.
Pozostałe rzeki – Powienczanka i Sziżna – są bardzo niewielkie i nie mają znaczenia gospodarczego.

Jeziora

Szlak Kanału Białomorskiego przepływa przez 7 jezior, z których największym jest Matkoziero o powierzchni 45 km2. Powierzchnia najmniejszego Vygoziera to zaledwie 1143 m2. Najgłębsze jezioro Volo, znajduje się między siódmą i ósmą śluzą. Powierzchnia jeziora wynosi 35,3 km2. Długość linii brzegowej to 76 km. Głębokość w najgłębszym miejscu sięga 20 metrów. Kiedy podczas budowy kanału poziom wody podniósł się o około 2 metry, Volo połączyło się z jeziorem Vadlo.
Pomiędzy śluzami nr 10 i 11 znajduje się jezioro Woickoje. Powierzchnia jeziora wynosi 6 km2, a jego maksymalna głębokość to 11,6 m.
Wygozero to niewielkie jezioro, którego powierzchnia w wyniku budowy Kanału Białomorskiego zwiększyła się dwukrotnie, a poziom wody podniósł się aż o 7 metrów. Powierzchnia jeziora wynosi 1143 m2.
Trasa statków biegnie wzdłuż jeziora z południa na północ od śluzy nr 9 i jeziora Telekino do śluzy nr 10. Przez jezioro przepływają rzeczne statki pasażerskie, podążając trasą na Wyspy Sołowieckie. W niektórych miejscach głębokość jeziora przekracza 19 m.
Pomiędzy śluzą nr 8 a jeziorem Toros usytuowane jest jezioro zwane Matkozero. Jego powierzchnia wynosi 45 km2, głębokość dochodzi do 18,4 m. Na jeziorze znajduje się ponad 100 wysp.
Jezioro Telekino położone jest między śluzą nr 9 a jeziorem Vyg. To niewielkie jezioro – jego powierzchnia to zaledwie 2,5 km2, głębokość dochodzi do 14,4 m.
Niewielkim jeziorem na trasie Kanału Białomorskiego jest Toros. Jego powierzchnia wynosi zaledwie 1,5 km kw2, głębokość dochodzi do prawie 10 metrów.
Ostatnim jeziorem przed ujściem kanału do Morza Białego jest Szawan. To zbiornik o powierzchni 2,3 km2 i maksymalnej głębokości 6,2 m.

Miasto ze wsi

Najważniejszym miastem na Kanale Białomorskim jest liczący prawie 10 tys. mieszkańców Biełomorsk. To właśnie tu kanał białomorski wpada do Morza Białego. Historia miasta jest bardzo krótka, bowiem kilka lat po wybudowaniu kanału, w 1938 roku, wieś Soroki została przemianowana na miasto Biełomorsk. Podczas wojny radziecko-fińskiej (1941-1944) Biełomorsk był tymczasową stolicą Karelo-Fińskiej SRR.

Bolesne zderzenie socjalistycznej wizji z rzeczywistością

Tak jak sztucznie stworzono Kanał Białomorski, tak samo – zmieniając nazwę wsi – powstało miasto Białomorsk.
Propaganda sowiecka przedstawiała budowę kanału jako sukces młodej radzieckiej gospodarki, dziś inwestycja oceniana jest coraz bardziej krytycznie.
Na początku lat pięćdziesiątych powstał nawet projekt budowy pomników na trasie kanału na cześć zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej, ale ostatecznie został on zrealizowany podczas budowy kanału żeglugowego Wołga-Don.
Kanał nie spełnił oczekiwań władzy radzieckiej, ponieważ ze względu na niskie parametry żeglugowe nie nadawał się do przerzucania floty wojennej z Bałtyku na Morze Białe, a stąd przez Ocean Arktyczny na Pacyfik. Również dziś szlak ten bardziej pełni rolę atrakcji turystycznej niż pełnoprawnego kanału żeglugowego.